En França lo rubí a XV escafèt son cosin del XIII, levat dins qualques parçans occitans caputs e passionats.
Finala de copa de França 2015, Lesinhan contra Sant-Estève.
Es una sansonha qu’a còps alassa lo mond : lo rubí es l’espòrt occitan, los Occitans aiman totes lo rubí. S’es vertat sus una part dau territòri d’Occitania ont la bala ovala fa part de l’identitat e de la cultura locala, l’es pas de pertot, ne manca fòrça. E pels afogats d’autras practicas lo rubí pòt venir un motiu d’enervament. Amai que basta d’agachar las chifras per constatar que lo fotbòl demòra, en Occitania tanben, l’espòrt que compta mai de licenciats. Mas nos anam aicí centrar sus de pichòtas parts de l’espandi occitan. De parçans ont es lo rubí de XIII que pren una plaça importanta. Es ben mai rare. Dins son epòca daurada, lo XIII se desvolopèt de’n pertot, mas desapareguèt de fòrça endreches. Alara perqué dins Aude, dins una part de Tarn o en Vauclusa, aquel espòrt demorèt tant fòrt (parlarèm pas aicí de Catalonha, emai s’es a Perpinhan que se trapa la melhora còla de França, los Dracs) ?
Dins Aude, las plaças fòrtas dau XIII son Carcassona, Limós o Lesinhan. Dins la darnièra nommada, lo rubí se pòt pas imaginar amb una autra chifra. « Es simple, i a pas de terren pel XV. De mond volguèron montar un club, la comuna lor diguèt d’anar dins los vilatges dels alentorns. » L’anecdòta fa encara rire Alan Roch, comentator de totes los rescontres a l’estadi Domec de Carcassona e cronicaire de ràdio. En bon tretzista, se congosta quora lo cosin prend una mòca e que lo rapòrt de fòrça s’invèrsa. Lo conse en question, Michel Maïque, es un ancian capitani del XIII de França e una figura del Football Club Lesinhan, lo club local. « Alai en francés dison lo « Feuceuleu », e lo club es coma lo bon dieu, explica Joan-Francés Albert. Un pan entièr de l’istòria e de la cultura de la vila ». Entrenaire de la còla de França dels mens de 19 ans, Joan-Francés trabalha tanben al pòl espèr de Carcassona, una vila ont l’estacament pel XIII es plan fòrt tanben. « Quand lo club manquèt desaparéisser lo mond se mobilisèron, faguèron de dons. Aicí es un rubí de cloquièr vertadièr : avèm fòrça derbís, que lo mond espèran. Ne coneisson las istòrias. Lo XV es passat el dins un rubí de catedralas. I an perdut un pauc de l’èime, e o sabon ». L’amor del XIII se transmet : lo filh de Joan-Francés Albert, Lucas, es internacional e jòga als Dracs Catalans. Sa primièra partida, Alan Roch l’anèt veire « tre que [poguèt] davalar de l’ostal a l’estadi », i a mai de 60 ans, « trigossat pel paire ». « Es un afar de familha, confirma Joan-Francés Saïsset, autor del libre « Les rugbys dans l’Aude, des origines à 1980 ». Mon paire i anava e mon filh i ven. E mèfi, lo public es pas aquí per bramar : lo que crida li dison de se calar que lo mond seguisson lo jòc ! Es aquò que nos fa téner : avèm una istòria e d’afogats. » Totes los nòstres interlocutors admeton pasmens que lor espòrt es en dificultat, en « lucha ». « Es pas una sècta mas sovent sèm entre iniciats, reprend Roch. Avèm pas de visibilitat, los pichons pòdon pas trapar de camiseta de XIII coma de fotbòl. Los que n’an es que son a l’escòla de rubí. » La mediatizacion e la moneda son uèi, e dempuèi un brieu, dins las mans d’autres espòrts coma lo XV, qu’es un dels mai popularis en França. Per Joan-Francés Albert, mai qu’un concurrent, aquel autre rubí es un secutor : « Es soveiran, pasmens li ven ben un còp o dos dins l’an l’idèia de nos tugar. Aicí lo mond an refusat que lo XV engolisca tot. » Al sosten, Saïsset se trufa d’una practica « borgesa ». « Amb d’argent a Carcassona ensajan de nos desquilhar, mas es artificial. »
Resumit d’un rescontre del « Feuceuleu » contra Albi en març 2020.
Los rapòrts existisson entre « tretzistas » e « quinzistas », mas demòran tibats. Lo rubí es una practica esportiva a despart : es una familha que recampa au mens quatre espòrts diferents. Lo XV, lo XIII, lo VII e lo IX, darnier arribat (qu’es mai pròche del XIII quand lo VII se sarra puslèu del XV, seguissètz?). Solide, los jogaires o entrenaires pòdon, pron aisidament, passar de l’un a l’autre. Sèm en familha l’avèm dich. Mas las rivalitats familialas son sovent las piègers. Lo rubí de XIII nasquèt a la fin del sègle XIX en Inglaterra, d’una scission amb lo XV. Los jogaires dels clubs del nòrd, obrièrs, se volián faire remborsar las oras de trabalh perdudas dins las partidas, los desplaçaments e los entrainaments. La federacion e los clubs del sud, mai que mai de Londres, o refusèron. Dins aquel país lo rubí es aparegut dins l’aristocracia e sos responsables tenián a gardar l’amatorisme. « Es caricatural alai, nos ditz Saïsset. Uèi encara, es la borgesia d’un costat e los obrièrs de l’autre. » En França , lo XIII debarca dins las annadas 30. Aprofecha de las dificultats del XV e prend de mai en mai de plaça : se crèan mai de 200 clubs e un campionat professional s’installa. Mas arriba la guèrra e lo regim de Vichy. Un poder qu’enebís tota practica professionala. E sustot un govèrn que compta de responsables quinzistas que vòlon n’acabar amb lo XIII. De 40 a 44, aquel espòrt es enebit, sos bens confiscats (emai a la liberacion la federacion de XIII recuperarà pas çò que li foguèt panat). L’asir va mai luènh, puòique fins a 1993, l’apelacion « rubí de XIII » èra remplaçada per aquela de « jòc a XIII ». E los responsables del XV faguèron de recorses per empachar lo cosin de recuperar son nom. Dins son libre « La partida clandestina », l’autor provençau Frederic Vouland conta cossí, dins son país de Vauclusa, de jovents s’amagavan per jogar al XIII pendent la guèrra. « Emai d’unes dison que René Char, qu’èra un armari d’1m90, veniá a bicicleta per participar, amb la mitralhèta dins la biassa. » Aprèp guèrra, lo XIII reprend malgrat tot, e la còla de França ven l’una de la melhoras al mond (podètz anar vèire son trionfe contra Australia en 1951). « A Carcassona i aviá entre 15 e 20 000 personas a cada rescontre, descriu Alan Roch. E pendent 20 ans aicí, los autres existissián pas. » Mas, dins las annadas 60, es lo XV que ganha en popularitat, au nivèl nacional. « Lo XIII creguèt pas a la television e la refusèt » nos explica Saïsset. Roch completa : « An fach la conariá de dire qu’aquò fariá partir lo mond de l’estadi. Mentre que lo XV s’installèt amb lo rendètz-vos del torneg de las 5 nacions, quora nautres avèm pas de competicion internacionala regulara. » Problemas de gestion, rivalitat totjorn fòrta (coma lo mòstra aquel archiu de 1967 del jornal Le Monde, que parla d’un plan anti-XIII a la federacion de XV), pauc a chà pauc los effectius baissèran. « Avèm perdut las grandas vilas coma Marsilha o Bordèu, alara que foguèt l’estrategia de desvolopament del XV » regreta Joan-Francés Albert. E tornamai, lo XIII dintrèt en resisténcia.
Un rescontre del XIII de França dins lo temps de sa popularitat e dels estadis plens (crèdit FfrXIII).
Emai dins sos terraires de predileccion, lo XIII coabita amb son cosin e dèu « resistir ». « Tarn es divisit en dos, nautres sèm mai del costat d’Albi » descriu Alan Roch. En davalant s’encontra lo Tolosa Olimpic, una de las doas solas còlas vertadièrament professionalas de França, amb los Dracs Catalans. Mas lo TO es dins l’ombra del gigant quinzista, l’Estadi Tolosenc. Saïsset contunha la mapa cap a l’est : «Dins Corbièras la desseparacion se fa d’un vilatge a l’autre. Per exemple lo mond de Lagrassa van veire lo XIII a Lesinhan, alara que los de Montlaur van al XV a Narbona. » « En Vauclusa, per contre, la còla d’Avinhon a XIII es la sola formacion de naut nivèl » reprend Roch. Enfin, dins Pirenèus-Orientals, a despart dels Dracs, se trapan d’autres clubs istorics coma Pia o Sant-Estève. Mas l’USAP quinzista demòra una de las institucions pus importantas del departament. Dins son país audenc, Joan-Francés Saïsset vei, coma en Anglatèrra, un perlongament del rapòrt de classa. Amb una nuança : « Lo XV es un rubí borgés quand de l’autre costat i a un esperit interclassista. Per exemple al comitat director de Carcassona i a de tot, de mètges coma d’obrièrs. » E religa l’esperit de lucha del territòri amb la defensa capuda de sa practica. « Lo XIII s’es enrasigat dins lo mitan viticòla. Una populacion acostumada a combatre, contra l’Estat emai lo centralisme. A còps d’un biais violent. E puèi, sèm solidaris perqué sèm pas nombrós. » A l’ora d’ara lo rubí pus ric, es ben aquel que compta dos tresena-linhas en mai. Çaquelà es pas sonque un « borgés ». Son istòria e son implatacion en Occitania se son fachas tanben dins de mitans sustots rurals e popularis. « Mas cal que los dos existiscan ! Tant melhor se n’i a qu’aiman l’esperit de combat del XV, cal de varietat. » Dins la cultura o l’espòrt, Joan-Francés Albert defend la diversitat. Emai se per el de combat n’i a tròp a XV – e que vei la mesclanha coma un moment « d’emmèrdament e de tristessa afligenta ». Sa conclusion es que los dos espòrts son « fondamentalament diferents ». « Lo XIII es pas un espòrt de combat, nautres jogam tot sus lo un contra un, la capacitat d’eliminar son adversari. La nòstra filosofia es de crear l’espaci e d’i jogar dedins. » Per l’educator l’afar es « ideologic ». El fa lo parallèl entre resisténcia tretzista e defensa de la lenga occitana. « As totas las bonas rasons dins la vida de pas te ne mainar. Avèm l’impression qu’aquò pòrta de causas fondamentalas per la vida de cadun, mas la realitat del terren es que tot lo mond se’n branla ! Siás totjorn a remenar la tèrra amb un bigòs, quand en fàcia an un tractopala. Es una lucha gaireben quotidiana per existir. Tant capuda per l’una e l’autra. E s’arrestam, nos acabaràn. Sabèm que portam de valors essencialas d’etica, de solidaritat. Mas la realitat actuala es que se siás pas del costat de l’argent e de la television es mai que complicat. »
L’« etica » del tretze, sa diferéncia sotalinhada per totes, es son esperit d’egalitat. Per faire simple, a XV una part dels jogaires lucha per conquistar e protegir la bala quand l’autra part l’emplèga e ensaja de marcar. Una vergonha pels tretzistas, que glorifican lor espòrt ont cadun pòt èsser decisiu a un moment o un autre. Coma la bala se pòt gaireben pas raubar, es pas pena de perdre de jogaires a la protegir. « Ai agut fach de rescontres a XV ont jogavi davant, confessa Frederic Vouland. Tocavi pas un balon de tota la partida e pasmens me disián : « ben jogat, òsca » ! » Los « quinzistas » rampelan qu’en çò d’eles i a una fonccion per cadun : gròsses, grands, pichons, magres, lents, rapids. « La proporcion ideala entre los òmes », coma o definiguèt un jorn Jean Gireaudoux. Mas la limitacion de cada jogaire a una fonccion aquò s’apròcha de la dictatura per Vouland. O ditz amb de mots plan rufes dins « La partida clandestina » :
« Au secors ! E toteis leis òmes egaus ? Es-ti qu’una utopia ? Bota ! fasèm un dessenh : quau son lei fòrts e leis actius ? Vautrei o pas vautrei… Mai la majoritat dins totei leis cas ! Aquela que fai chut, que travalha, e emplissiá lei trencadas ?
Quau son lei leugiers e finòchas ? Vautrei ò pas vautrei… auriatz l’èime d’un adjudant-chefe de seccion ? Istòria de regentar la sordatalha ?
Quau son lei grands e rapides ? Vautrei ò pas vautrei… Siam-ti de la raça dei senhors o d’aquela dei saunors, quau encaissa lei dividendes dau travailh deis autreis ?
Quau son lei modeles de fleuma e de sang-flac? Vautrei o pas vautrei…
A bailejar d’astradas que son pas la vòstra… Aquò dau drèch pus fòrt que quau ? Ò de l’argent de quau ?Proporcion ideala entrei leis òmes… De segur per Pétain que faguèt , amb fleuma e sang-fresc, suprimir lo XIII […]
Mai [los tretzistas] son totei au còp, e fòrts, e actius, e leugiers, e finòchas, e grands, e rapides, e pastats de fleuma e sang-flac, mai chascun a son torn e seguent l’escasença ! Es per aquò que son espòrt fuguèt fach !
Per que lei pianistas virtuòsas fuguesson pereu lei pòrta-fais e son contrari ! »
Sens anar tant luènh, Joan-Francés Albert comprend pas nimai perqué de jogaires se deurián limitar a d’unas accions. « A un pilièr de XV ai enveja de li dire : « as de mans e sabes te ne servir, de qué n’as a fotre de butar coma una borronha en mesclanha ? » Eles te dison qu’an ganhat 3 punts en tombant los autres sus la butada… Òu manhac, es una jasilha amb cesariana aquò ! » Çò segur es que lo ritme es mai sostengut a XIII, ont las accions s’encadenan rapidament d’un tengut a l’autre, sens regropaments, sens tòcas e amb de mesclanhas non-disputadas. Pels tretzistas, lor cosin es lent, pèrd de temps dins lo combat. Los quinzistas respondon que l’autre rubí es tròp repetitiu, sens varietat d’accions. Mas l’esperit d’egalitat pòt anar luènh, emai fòra lo pelenc. « A Carcassona, los partenaris pichons o gròsses an la metèissa plaça dins l’estadi », indica Joan-Francés Saïsset.
Lo rapòrt a l’argent del XIII es paradoxal en Occitania. Nascut dins los mitans popularis qu’avián besonh de ganhar de moneda, lo XIII foguèt pendent 60 ans lo sol rubí professional. E recrutèt fòrça quinzistas en mal de dardenas. En 1995, lo XV abandonèt son sant amatorisme e cabussèt dins lo « business ». E uèi dins Aude o en Vauclusa, se critica l’omnipreséncia de la picalha en cò del vesin que ne pèrd son èime e que li pana jogaires e entrenaires. Cal dire qu’en França, lo XIII prenguèt pas jamai un ample economic tant fòrt. Çò que lo confinhèt tanben dins sos terraires de predileccion : sovent de vilas mejanas o pichonas, de territòris paures. De sectors que lo XV sembla abandonar amb lo professionalisme. Dempuèi 2018, Narbona, club istoric, jòga en tresena division. Dins França tota, lo nivèl naut se practica pas (o gaire) al campèstre.
Sens somiar a rivalisar amb Anglatèrra e sustot Australia (ont lo XIII es l’espòrt numero un e que lo campionat fa referéncia), la federacion francesa lancèt mantuna dralhas de desvolopament. Cap a d’autres publics tanben, femeninas o andicapats. « La practica en fautuèlh permet de reprodusir vertadierament las règlas del XIII, mai que del XV, conta Joan-Francés Albert. E aquelas novelas còlas nos fan tornar dins de vilas coma Bordèu, Lion o París. » Son de passes pichons, mas endavant pasmens. Es ara als decideires del XIII de trobar un biais de se desvolopar sens oblidar los terraires qu’o mantenon viu dempuèi decenias. Lor permetrà de far la leiçon al XV. Aquò los deuriá motivar.
De lecturas per contunhar la descobèrta del XIII occitan
